Z pewnością każdy z nas słyszał w swoim życiu lub nawet zetknął się z próbą oszustwa w internecie. Problem zapewnienia bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni wzrasta. Dzieje się tak dlatego, że coraz więcej sfer naszego życia jest obsługiwanych właśnie za pośrednictwem Internetu. Zainteresowaniem cyberprzestępców cieszą się przede wszystkim nasze karty kredytowe i konta bankowe, ale nie tylko. Coraz częściej są to również nasze dane, które w przeróżny sposób mogą być potem wykorzystywane, także do zaciągania zobowiązań finansowych na nasze konto, ale również mogą być przedmiotem zainteresowania np. służb wywiadowczych innych państw, które chętnie wejdą w posiadanie chociażby danych medycznych dotyczących obywateli innego kraju. Uczestnikami życia w internecie stają się również seniorzy i są oni szczególnie narażeni na ryzyko ataku.
Ilu seniorów korzysta z internetu?
Zgodnie z danymi GUS seniorzy stanowią coraz aktywniejszą grupę społeczną w internecie. Obecnie (2020 r.) ok. 40% Polaków w przedziale wiekowym 65-74 lata regularnie korzysta z internetu. Należy też wskazać, że odsetek ten stale wzrasta o ok. 5% rocznie.[1] Coraz więcej seniorów - prawie 1/5, wykorzystuje również internet w celu prowadzenia rozmów wideo z innymi osobami.[2] Ponad 20% z nich korzysta również z poczty elektronicznej, zaś ok. 13% z serwisów społecznościowych. Z drugiej strony ok. 40% w ogóle nie korzysta z Internetu.[3]
Kompetencje cyfrowe seniorów
Równocześnie osoby powyżej 64 roku życia stanowią grupę o najniższych kompetencjach cyfrowych ze wszystkich grup wiekowych. Odsetek osób z ponadprzeciętnymi umiejętnościami jest prawie dwukrotnie mniejszy niż w grupie wiekowej 55-64 i wynosi około 22%. Podobnie wygląda sytuacja w obszarze umiejętności komunikacyjnych w internecie[4]. Z kolei 30% posiada jedynie podstawowe umiejętności w tym zakresie. [5]
Co zagraża seniorom w internecie?
Zagrożenia czyhające na seniorów nie różnią się zasadniczo od zagrożeń z jakimi spotykają się inni użytkownicy internetu. W szczególności warto tu wspomnieć o phishingu. Jest to jeden z najpopularniejszych typów ataków opartych o wiadomości e-mail lub SMS. Wykorzystuje inżynierię społeczną, czyli technikę polegającą na tym, że przestępcy internetowi próbują Cię oszukać i spowodować, abyś podjął działanie zgodnie z ich zamierzeniami. Cyberprzestępcy podszywając się m.in. pod firmy kurierskie, urzędy administracji, operatorów telekomunikacyjnych czy nawet naszych znajomych, starają się wyłudzić nasze dane do logowania np. do kont bankowych lub używanych przez nas kont społecznościowych czy systemów biznesowych. Nazwa phishing budzi dźwiękowe skojarzenia z fishingiem – czyli łowieniem ryb. Przestępcy, podobnie jak wędkarze, stosują bowiem odpowiednio przygotowaną „przynętę”.
Wiadomości phishingowe są tak przygotowywane przez cyberprzestępców, aby wyglądały na autentyczne, w rzeczywistości jednak są one fałszywe. Mogą próbować skłonić do ujawnienia poufnych informacji, zawierać link do strony internetowej rozprzestrzeniającej szkodliwe oprogramowanie (często przestępcy używają podobnych do autentycznych nazw witryn) lub mieć zainfekowany załącznik.
Szczególnym rodzajem phishingu – zdecydowanie bardziej niebezpiecznym – jest tzw. spear-phishing, czyli ukierunkowany na KONKRETNEGO adresata atak, mający na celu wywarcie określonego wpływu lub wymuszenie działania w stosunku do odbiorcy.
Dopóki nie ma pewności, że nadawca nie jest prawdziwy, nie należy klikać w żadne linki ani na nie odpowiadać. W wiadomościach SMS lub mailach często wykorzystywane są tzw. tiny-URL, czyli skrócone adresy stron internetowych. Stąd też należy zwracać szczególną uwagę na nazwy stron internetowych, które przesyłane są w podejrzanych mailach czy SMSach.
Inne negatywne zjawiska z jakimi seniorzy mogą się spotkać to:
1) Cyberstalking - zjawisko natrętnego i złośliwego dręczenia pojedynczej osoby, grupy osób lub całej organizacji przy użyciu technologii informacyjnej, w szczególności Internetu. Prześladowca określany jest często jako stalker.
2) Trollowanie - to różnego typu nieprzyjazne zachowania wobec innych użytkowników Internetu, które mają na celu rozbicie prowadzonej dyskusji. Zjawisko to jest obecne w miejscach przeznaczonych do wymiany myśli między Internautami, czyli na grupach dyskusyjnych, forach, czatach itp.
3) Flaming - celowe zaognianie wymiany zdań między użytkownikami w różnego typu serwisach dyskusyjnych, prowadzące do narastania agresji wypowiedzi.
Mogą się też zetknąć z różnego rodzaju złośliwym oprogramowaniem, w szczególności z:
1) Malware - skrót od angielskich słów malicious software – czyli złośliwe oprogramowanie mające na celu zniszczenie komputera bądź zapisanych na nim informacji. Malware obejmuje wirusy, robaki, konie trojańskie, spyware, nieuczciwe oprogramowanie typu adware oraz inne szkodliwe dla komputera oprogramowanie.
2) Konie trojańskie (trojany) - programy, które wykonują na zainfekowanych komputerach niekontrolowane przez użytkownika działania, tj. w zależności od warunków mogą usuwać informacje z dysków, powodować stany bezczynności systemu, wykradać prywatne dane itp.
3) Spyware - oprogramowanie, pozwalające na zbieranie danych na temat konkretnego użytkownika lub organizacji, która nie jest tego świadoma. Ofiara jest całkowicie nieświadoma obecności spyware na komputerze.
4) Browser hijacker lub porywacz przeglądarek - złośliwe oprogramowanie, które po kryjomu zmienia ustawienia przeglądarki internetowej użytkownika. Może to wprowadzić do zmiany domyślnej strony startowej przeglądarki, przekierowania na niepożądane strony WWW, dodanie nieproszonych zakładek lub generowanie niechcianych okien wyskakujących (pop-up). Do usuwania hijackerów służą programy antywirusowe. Powstały również specjalne programy do usuwania hijackerów.
Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z raportem Biura Informacji Kredytowej, seniorzy są grupą najbardziej niechętną do finansowania zabezpieczeń np. w postaci zakupu programu antywirusowego. Równocześnie stanowią grupę, w której 24% respondentów wskazało, że nie mają kontroli nad informacjami o sobie dostępnymi w Internecie.[6]
Seniorzy stanowią też najmniej ufną grupę wiekową wobec treści znalezionych w sieci. Równocześnie często mają problem z realną oceną zagrożeń, czego efektem jest rezygnacja z korzystania z mediów społecznościowych i internetu.[7] Można dodać, że zdecydowana większość pytanych seniorów (55%) ocenia swoją wiedzę na temat bezpiecznego korzystania z Internetu i bankowości internetowej jako przeciętną.[8]
Warto zwrócić uwagę na problem języka używanego w Internecie. Nagromadzenie specjalistycznego słownictwa, nierzadko dodatkowo połączonego z wyrażeniami slangowymi i anglicyzmami, stanowi dla wielu seniorów istotną barierę przy korzystaniu z sieci. Sprawia to również, że mogą być bardziej podatni na socjotechniki wykorzystywane przez przestępców w Internecie.
Co możemy zrobić by chronić seniorów
W kontekście przedstawionych danych najistotniejszą kwestią związaną z zapewnieniem seniorom bezpieczeństwa w internecie jest podniesienie ich kompetencji cyfrowych. Wiele podstawowych zagrożeń na jakie mogą natknąć się seniorzy w sieci może być stosunkowo łatwych do wyeliminowania poprzez stosowanie podstawowych zasad bezpieczeństwa w sieci, w szczególności zachowania ostrożności wobec informacji otrzymywanych przez nieznajomych. Należy też zwrócić uwagę na propagowanie dostępności stron internetowych. Wiele serwisów jest trudno dostępnych dla osób starszych ze względu na ich szatę graficzną czy też stosowaną czcionkę. W tym zakresie należy propagować stosowanie WCAG[9], czemu zostanie poświęcony oddzielny wpis.
[1] GUS, Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2020, str. 139, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/nauka-i-technika-spoleczenstwo-informacyjne/spoleczenstwo-informacyjne
[2] GUS, Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2020, str. 146, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/nauka-i-technika-spoleczenstwo-informacyjne/spoleczenstwo-informacyjne
[3] GUS, Wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w gospodarstwach domowych w 2020 roku, Tabela część II
[4]GUS, Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2020, str. 158- 160, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/nauka-i-technika-spoleczenstwo-informacyjne/spoleczenstwo-informacyjne
[5] GUS, Wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w gospodarstwach domowych w 2020 roku, Tabela część III
[6] https://media.bik.pl/informacje-prasowe/480942/senior-aktywny-w-sieci-ale-czy-bezpieczny
[7] https://epale.ec.europa.eu/pl/blog/6-powodow-dla-ktorych-seniorzy-nie-korzystaja-z-mediow-spolecznosciowych
[8] https://prnews.pl/94-proc-seniorow-posiadajacych-dostep-sieci-korzysta-bankowosci-internetowej-wyniki-badania-zbp-440272
[9] Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) – zbiór dokumentów opublikowany przez Web Accessibility Initiative (WAI) zawierający zalecenia dotyczące tworzenia dostępnych serwisów internetowych.